“Trẻ em không phải là chiếc bình cần được lấp đầy, mà là ngọn lửa cần được thắp sáng.”
— Plutarch
Khi “ngoan ngoãn” trở thành tiêu chuẩn vàng trong giáo dục con trẻ
Ở nhiều gia đình, hình mẫu lý tưởng của một đứa trẻ vẫn là “biết nghe lời, ngoan ngoãn, không cãi người lớn, không phá phách”. Những lời khen như: “Con bé ngoan lắm, ai nói gì cũng nghe” vẫn được xem là thành tựu của việc dạy con. Nhưng câu hỏi là:
Liệu đó có thực sự là thành công?
Hay đó chỉ là một đứa trẻ đã học cách gạt bỏ cảm xúc, kìm nén sự phản biện, và làm quen với việc được yêu quý bằng cách làm vừa lòng người khác?
Có một câu hỏi tưởng chừng rất đơn giản, nhưng lại có thể soi chiếu cả cách chúng ta nuôi dạy và kỳ vọng ở một đứa trẻ, hãy tự hỏi:
“Bạn muốn con mình là một đứa trẻ ngoan ngoãn, dễ bảo — hay một đứa trẻ bướng bỉnh, có chính kiến?”
Chọn câu trả lời nào không chỉ thể hiện quan điểm làm cha mẹ, mà còn ảnh hưởng sâu sắc đến cách con bạn lớn lên và nhìn nhận thế giới.
Sự khác biệt giữa “ngoan” và “tự lập”
Trẻ tự lập không phải là trẻ biết làm theo lời người lớn.
Trẻ tự lập là đứa trẻ biết mình muốn gì – và dám nói ra điều đó.
Sự ngoan ngoãn nếu bị gắn liền với việc phục tùng, thì không còn là phẩm chất tích cực. Một đứa trẻ tự tin thể hiện cảm xúc, có khả năng phản biện và thắc mắc, là một đứa trẻ đang phát triển bình thường về nhận thức và nhân cách.
“Khi một đứa trẻ không được phép nói không, lớn lên nó sẽ không biết cách tự bảo vệ mình.”
— Dr. Shefali Tsabary, chuyên gia giáo dục tỉnh thức.
Giáo sư Alfie Kohn – chuyên gia giáo dục người Mỹ, trong cuốn Unconditional Parenting từng nhấn mạnh:
“Trẻ em không cần bị kiểm soát để trở nên tốt. Chúng cần được thấu hiểu, kết nối, và được dạy dỗ bằng sự tôn trọng.”
Khi sự bướng bỉnh bị dập tắt
Một đứa trẻ có chính kiến thường được gọi là “bướng bỉnh”. Một đứa trẻ phản ứng, không nghe lời ngay lập tức thường bị cho là “hư”. Nhưng hãy thử nhìn từ một góc độ khác: sự phản ứng đó chính là dấu hiệu của việc trẻ đang phát triển tư duy độc lập.
Nếu người lớn luôn yêu cầu con “phải im lặng”, “phải làm theo”, “không được cãi lại”… thì rất có thể, đứa trẻ ấy sẽ lớn lên thành một người:
- Không dám nói ra cảm xúc thật của mình
- Ngại ra quyết định
- Thụ động trong xử lý tình huống
- Và dễ trở thành “người lớn biết nghe lời”, nhưng lại thiếu khả năng làm chủ chính mình
Tiến sĩ Gabor Maté – chuyên gia về chấn thương tâm lý trẻ em – từng nói:
“Khi trẻ phải chọn giữa sự gắn bó và tính chân thật, chúng sẽ luôn chọn sự gắn bó – vì điều đó là sống còn.”
Và như thế, nhiều đứa trẻ từ bỏ sự thật lòng, sự biểu đạt bản thân… chỉ để được chấp nhận.
Vì sao trẻ bướng lại “đáng quý”?
Ở nhiều gia đình Việt, khi có một em bé nghịch ngợm, mọi người thường xoa đầu cười: “Trẻ nghịch mới thông minh!”. Câu nói ấy có thể bắt nguồn từ quan sát thực tế — rằng những đứa trẻ hiếu động, ưa khám phá thường có chỉ số tò mò cao và xu hướng phát triển trí tuệ xã hội sớm hơn.
Theo nghiên cứu từ Đại học California (UC Davis, 2015), những trẻ có xu hướng “bướng bỉnh”, đặt câu hỏi ngược, không dễ dàng nghe theo lời người lớn, có khả năng tư duy độc lập và năng lực lãnh đạo cao hơn khi trưởng thành. Chính sự không cam chịu và phản biện ấy là biểu hiện đầu đời của một tinh thần phản tư – nền tảng của tư duy phản biện.
Trong giáo dục phương Tây, trẻ biết “nói không” được xem là dấu hiệu tích cực. Nó cho thấy các em có ranh giới cá nhân rõ ràng và khả năng nhận diện cảm xúc bản thân.
Như bác sĩ tâm lý Shefali Tsabary, tác giả cuốn The Conscious Parent, từng viết:
“Đứa trẻ bạn gọi là bướng bỉnh hôm nay có thể chính là người không dễ bị điều khiển trong tương lai.”
Nhưng sự “ngoan ngoãn” cũng có giá?
Bên ngoài, một đứa trẻ nghe lời, trật tự, lễ phép có thể làm hài lòng người lớn. Nhưng bên trong, điều gì đang diễn ra?
Sự im lặng không phải lúc nào cũng là sự chấp nhận. Nhiều khi, nó là biểu hiện của sự từ bỏ chính mình. Một đứa trẻ “ngoan” có thể là đứa trẻ đang học cách làm vừa lòng người lớn bằng cách chối bỏ nhu cầu thật sự của bản thân.
Theo nghiên cứu của tiến sĩ Brené Brown (University of Houston), sự tuân thủ quá mức khi còn nhỏ có thể dẫn đến hội chứng “people-pleasing” – xu hướng luôn cố gắng được yêu mến và chấp nhận, đến mức đánh mất bản sắc cá nhân. Điều này thường đi kèm với sự lo âu, thiếu tự tin và khó đưa ra quyết định độc lập khi trưởng thành
Sự “ngoan” có phải là cái bẫy?
Một em bé được khen là “biết điều”, “không làm phiền”, “ngồi im” có thể là niềm tự hào của cha mẹ lúc ấy. Nhưng về lâu dài, liệu bạn có muốn con mình:
- Không dám phản biện khi thấy điều sai?
- Luôn chờ người khác ra quyết định thay?
- Sợ thất bại, sợ thử nghiệm và sống an toàn trong vùng quen thuộc?
Chúng ta đang sống trong một thế giới cần những con người biết đặt câu hỏi, dám bước ra khỏi khuôn khổ, có khả năng sáng tạo và đưa ra giải pháp. Không ai thành công chỉ nhờ “nghe lời”. Và lịch sử nhân loại cũng chưa từng thay đổi bởi những người quá ngoan ngoãn.
Như Albert Einstein từng nói:
“Giáo dục là điều còn lại khi người ta quên đi tất cả những gì được học ở trường.”
Và điều còn lại ấy là tư duy độc lập, là chính kiến, là lòng can đảm để đặt câu hỏi và đi tìm câu trả lời.
“Ngoan” chưa chắc đã tốt – “Biết mình là ai” mới là nền tảng vững chắc
Chúng ta cần phân biệt giữa việc rèn con biết lắng nghe và việc áp đặt khiến con đánh mất tiếng nói của mình. Trẻ có thể cư xử lễ phép nhưng vẫn giữ được bản lĩnh cá nhân. Và sự ngoan ngoãn thực sự không đến từ nỗi sợ bị phạt, mà đến từ nội lực vững vàng – được nuôi dưỡng bằng sự tin tưởng và tự do thể hiện.
Một nghiên cứu của Đại học Stanford chỉ ra rằng:
Trẻ em được khuyến khích đặt câu hỏi, tranh luận và có quyền lựa chọn trong những năm đầu đời sẽ phát triển tư duy phản biện tốt hơn, khả năng giải quyết vấn đề cao hơn và ít bị ảnh hưởng bởi áp lực xã hội hơn (Stanford Center on Adolescence, 2018).
Phản ứng của cha mẹ: Chiếc gương soi chính mình
Một đứa trẻ bướng bỉnh thường khiến người lớn… mệt mỏi. Vì con không nghe lời. Vì nhà cửa bừa bộn. Vì đôi khi bạn chỉ mong con yên lặng để mình được nghỉ ngơi một chút.
Thật lòng mà nói, nhiều lúc mình cũng chỉ muốn con ngồi im, đừng chạy nhảy, đừng hỏi liên tục. Nhưng rồi lại tự hỏi: mình đang mong con ngoan hay chỉ đang mong bản thân… dễ thở hơn?
Sự “ngoan” ở trẻ đôi khi đến từ sự đầu hàng trước kỳ vọng quá cao của người lớn. Và sự “bướng bỉnh” đôi khi là tiếng gọi tự nhiên của một tâm hồn chưa bị đóng khuôn.
Những đứa trẻ ngoan ngày ấy… giờ đang đi tìm lại phần bướng bỉnh của mình
Chúng ta – những người từng là “con ngoan” – có thể đang mất rất nhiều năm sau này để học lại cách đặt ranh giới, cách nói “không”, cách bảo vệ cảm xúc của chính mình.
Chúng ta phải học lại từ đầu: dám bày tỏ, dám lựa chọn khác, dám làm trái. Nhưng điều đó khó khăn hơn rất nhiều so với việc được sống là chính mình ngay từ đầu.
Vậy chúng ta đang dạy con tự lập… hay dạy con biết cách làm hài lòng?
Nuôi con ngoan không sai. Nhưng nếu cái giá phải trả là sự đánh mất tiếng nói bên trong, thì liệu có đáng?
Trẻ em có quyền được bày tỏ ý kiến, được sai, được sửa, và được trưởng thành từ chính trải nghiệm của mình – thay vì sống theo khuôn mẫu mà người lớn dựng sẵn.
Nên làm gì để nuôi dưỡng một đứa trẻ có chính kiến?
- Thay vì áp đặt, hãy hỏi: “Con nghĩ sao?”, “Vì sao con làm vậy?”
- Thay vì khen “ngoan”, hãy khen sự nỗ lực, lòng dũng cảm, khả năng tự quyết của con.
- Cho phép con phạm sai lầm, vì sai lầm là cách học hiệu quả nhất.
- Chấp nhận những lúc con không nghe lời, vì đó là lúc con đang xây nền móng cho một bản ngã vững vàng.
Vì một đứa trẻ biết suy nghĩ, biết đặt câu hỏi, biết lắng nghe chính mình… sẽ là một người lớn biết làm chủ cuộc đời.
Có lẽ, làm cha mẹ không phải là việc tạo ra một “phiên bản lý tưởng” nào đó theo ý mình, mà là hành trình đồng hành để con lớn lên với sự tự do nội tâm. Và trong hành trình đó, ta cũng học lại cách chấp nhận những phần “bướng bỉnh” từng bị đánh mất của chính mình.
“Hãy để trẻ em được là chính mình – không phải bản sao của kỳ vọng người lớn.” – Carl Jung
Vì mỗi lần chúng ta chọn lắng nghe thay vì quát mắng, chọn đồng hành thay vì áp đặt… là một lần chúng ta gieo hạt mầm của sự tự tin, bản lĩnh và yêu thương vào tâm hồn con trẻ.
Và rồi đến một ngày, bạn sẽ tự hào khi thấy: Con bạn – không chỉ ngoan – mà còn có chính kiến, tự do và hạnh phúc.
An Thư – một người mẹ, đang học cách yêu thương chính mình, và con.
